Διάλογος - Κατάθεση απόψεων



"Συναίνεση που εικάζεται δεν είναι συναίνεση"
Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου
ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ, 10.4.2011

"Πάλη για τη ζωή, πάλι με τον θάνατο!"
Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου,
ΒΗΜΑ Ιδεών (ΤΟ ΒΗΜΑ), σ. 14, Ιούνιος 2007

"Ζούμε σε μια ευγονική και ευθανασιακή εποχή"
Συνέντευξη Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου,
POPULAR SCIENCE (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ),
5.7.2003

Διευκρινιστική Επιστολή

προς τον κ. Ματσανιώτη, 3.6.2003


"Ανθρώπινη ζωή: Με αρχή, δίχως τέλος"
Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 1.6.2003


"Πότε αρχίζει η ζωή"
Νικολάου Ματσανιώτη, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18.5.2003

"Εκκλησία, νομοθετική διαδικασία και βιοτεχνολογία"
Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 6.10.2002

"Βιολογία και οικογένεια"
Γεωργίου Κουμάντου, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 29.9.2002





ΤΟ ΒΗΜΑ,
Κυριακή 18 Μαΐου 2003

"Πότε αρχίζει η ζωή"

Η διεθνής διαμάχη για τις έρευνες
σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα



Νικολάου Ματσανιώτη
Ομότιμου καθηγητή Παιδιατρικής
Γενικού Γραμματέα Ακαδημίας Αθηνών



Κατά τον Πλάτωνα, ο άνθρωπος αποτελείται από δύο διακεκριμένες οντότητες: το σώμα και την ψυχή. Το σώμα είναι θνητό και υπηρετικό της ψυχής, η οποία είναι σπουδαιότερη και αθάνατη. Και για τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου ο Πλάτων τονίζει στους Νόμους του: "ορθής μεν παιδείας τυχών και φύσεως ευτυχούς, θειότατον και ημερώτατον τε ζώων γίγνεσθαι φιλεί, μη ικανώς δε ή μη καλώς τραφέν αγριώτατον οπόσα φύει η γη".
Μετά από 24 αιώνες ο σημερινός άνθρωπος με κατάπληξη και δέος διαπιστώνει πόσο αδύναμος είναι να εξανθρωπίσει τον εαυτό του, αλλά ακόμη και πόσο δύσκολο είναι να προσδιορίσει, με αντικειμενικά κριτήρια, πότε αποκτά ψυχή, πότε αρχίζει η ανθρώπινη ζωή. Το ερώτημα αυτό έγινε κρίσιμα επίμαχο από την οξεία αντίθεση που δημιούργησε η έρευνα σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα. Με τις κυριότερες πτυχές του ερωτήματος αυτού θα σας απασχολήσω στη συνέχεια.


Πριν από δύο μήνες (27 Φεβρουαρίου 2003) η Βουλή των αντιπροσώπων των ΗΠΑ με ψήφους 241 έναντι 155 αποφάσισε να απαγορεύσει κάθε μορφής κλωνοποίηση και την έρευνα σε εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα. Το θέμα βρίσκεται προς συζήτηση στη Γερουσία. Εχουν υποβληθεί δύο προτάσεις. Και οι δύο συμφωνούν στην απαγόρευση της κλωνοποίησης για αναπαραγωγικούς σκοπούς. Διαφέρουν όμως σε ό,τι αφορά την έρευνα σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, την οποία απορρίπτει η μία πρόταση ενώ την αποδέχεται η δεύτερη.

Υπάρχει πλήθος πειραματικών δεδομένων που βεβαιώνουν ότι τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα θα μπορέσουν να αναπληρώσουν κατεστραμμένα ή φθαρμένα κύτταρα οποιουδήποτε ιστού ή οργάνου του σώματός μας. H έρευνα στα ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα ανακηρύχθηκε ως το μέγιστο επιστημονικό επίτευγμα του 1999 και εκφράστηκε η βάσιμη πρόβλεψη ότι θα μπορέσει να προσφέρει πρωτόγνωρες υπηρεσίες στον άρρωστο. Θα αμβλύνει τον ανθρώπινο πόνο και κυριολεκτικά θα αναστήσει ανθρώπους καταδικασμένους να πεθάνουν σύντομα.

Στις ΗΠΑ η καινοτόμος αυτή έρευνα απαγορεύθηκε να χρηματοδοτηθεί από το κράτος και δημόσιους φορείς, παρά την αντίθετη γνώμη των Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας.

Στις 22 Φεβρουαρίου του 2001 80 αμερικανοί επιστήμονες, όλοι τιμημένοι με βραβείο Nobel, υπέγραψαν επιστολή προς τον αμερικανό πρόεδρο, με την οποία τον παρότρυναν να μη φέρει εμπόδια στη δημόσια χρηματοδότηση ερευνών σε εμβρυϊκά κύτταρα. Αντικρούοντας μάλιστα την αντίθετη άποψη, τονίζουν ότι τα προσδοκώμενα αποτελέσματα θα βελτιώσουν τη ζωή αναρίθμητων ασθενών ώστε κάθε ενέργεια που επιχειρεί να αναστείλει την επιστημονική πρόοδο στο πεδίο αυτό στερείται ηθικής.

Δύο μήνες προηγουμένως, στις 19 Δεκεμβρίου του 2000, το βρετανικό κοινοβούλιο, με ψήφους 366 υπέρ και 174 κατά, επέτρεψε την έρευνα σε εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα και με έμμεσο τρόπο, διά παραλείψεως, επέτρεψε και την in vitro εμφύτευση πυρήνα ανθρώπινου σωματικού κυττάρου σε ανθρώπινο ωοκύτταρο, του οποίου έχει αφαιρεθεί ο πυρήνας.

Το κρίσιμο ερώτημα

Ο πρόεδρος Μπους με διάγγελμά του από την τηλεόραση στις 9 Αυγούστου του 2001 ανακοίνωσε την απόφασή του να επιτρέψει την κρατική επιχορήγηση ερευνών σε όσες σειρές εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων είχαν δημιουργηθεί ως εκείνη τη στιγμή. H λογική του Μπους ήταν ότι οι υπάρχουσες κυτταρικές σειρές προέρχονταν από βλαστοκύστεις που είχαν ήδη καταστραφεί. Χαρακτήρισε την κατεψυγμένη βλαστοκύστη έμβρυο και τη χρησιμοποίηση των κυττάρων της για έρευνα υπέρ της επιστήμης και του ανθρώπου ως φόνο εμβρύου. Σύμφωνα με τη θέση του αυτή απαγόρευσε κατηγορηματικά τη χρησιμοποίηση των περίπου 650.000 κατεψυγμένων βλαστοκύστεων που υπήρχαν ως την ημέρα εκείνη, διότι τούτο θα αποτελούσε σύμφωνα με τη λογική του φόνο εμβρύων.

Λίγες ώρες προτού η Νέα Υόρκη δεχθεί το φοβερό τρομοκρατικό πλήγμα της 11ης Σεπτεμβρίου, η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ με ανακοίνωσή της σε απάντηση προς τη θέση του Μπους υποστήριξε την επιτακτική ανάγκη να δημιουργηθούν νέες σειρές ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων και να επιχορηγηθούν οι σχετικές έρευνες από το κράτος.

H αντίθεση για την έρευνα σε εμβρυϊκά κύτταρα οφείλεται, όπως προανέφερα, στο κρίσιμα επίμαχο ερώτημα για το πότε αρχίζει η ανθρώπινη ζωή.

Ποιες είναι οι κοινές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τους ζώντες οργανισμούς; Βασικό γνώρισμά τους είναι η μοριακή πολυπλοκότητα και η ικανότητά τους να αναπαράγονται. Εχουν ακόμη την ικανότητα να προσαρμόζονται στις μεταβολές του περιβάλλοντος. Ακόμη και οι ιοί, όπως όλοι γνωρίζουμε από τις επιδημίες γρίπης, AIDS και σήμερα από την ιογενή επιδημία της άτυπης πνευμονίας (SARS), έχουν την ικανότητα να μεταλλάσσονται και με φυσική επιλογή να επιβιώνουν και να διαιωνίζονται.
Με τα κριτήρια αυτά, τα σπερματοζωάρια και τα ωάρια δεν μπορούν να θεωρηθούν ζώντες οργανισμοί. Δεν μπορούν να αναπαραχθούν ούτε να τροποποιήσουν τη δομή τους. Οταν όμως ενωθούν, μόλις προχθές ανακαλύφθηκε ότι τα σπερματοζωάρια διαθέτουν οσφρητικούς υποδοχείς που τα κατευθύνουν προς το ωάριο, αποκτούν αμέσως πάθος για τη ζωή, που εκδηλώνεται με όλους τους χαρακτήρες των ζώντων οργανισμών και που τελικά, χάρη στον μητρικό οργανισμό, καταλήγουν στο θαύμα της γέννησης του ανθρώπινου βρέφους.

H ψυχή και ο εγκέφαλος

Κατά την Παλαιά Διαθήκη ο άνθρωπος είναι διφυής και δισυπόστατος με αθάνατη ψυχή, η οποία βρίσκεται στα χέρια του θείου αυτής δημιουργού "θανατοί και ζωογονεί, κατάγει εις άδου και ανάγει". Και ο Αγιος Παύλος υποστηρίζει τον οντολογικό δυϊσμό, την πολυεπίπεδη λειτουργικότητα και την άρρηκτη ενότητα.

Την άυλη φύση της ψυχής υποστήριζαν και οι περισσότεροι προσωκρατικοί και ο Αριστοτέλης. Ολων όμως έχει προηγηθεί ο Ομηρος· περιγράφει ανεπανάληπτα τον σπαραγμό των συντρόφων του Οδυσσέα που μεταμορφώθηκαν από το ραβδί της Κίρκης σε χοίρους την κεφαλή, τη φωνή, το δέρμα και το δέμας, ενώ ο νους τους παρέμεινε άθικτος, ανθρώπινος. Αλλά και ο Ολύμπιος Δίας στις πολλές μεταμορφώσεις του ποτέ δεν έχανε τον θεϊκό του νου, ούτε ξέχναγε τον σκοπό του, που συχνά ήταν πονηρός!

Πρώτος ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (6ος αιώνας π.X.) θεώρησε τον εγκέφαλο ως το κέντρο των αισθήσεων και της νόησης. Αποψη που υιοθετεί και ο Ιπποκράτης, ο οποίος στο Περί Ιεράς Νόσου βιβλίο του τονίζει ότι ο εγκέφαλος καθοδηγεί τα μέλη του σώματος πώς να ενεργούν και ότι ο εγκέφαλος μεταφέρει στη σύνεση, εννοεί τη συνείδηση, τα συμβαίνοντα.

H διαπάλη που επικρατεί για την έρευνα σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα επιτείνεται και από το πρόσθετο ερώτημα πότε αναδύεται το ανθρώπινο πρόσωπο. H εθνική επιτροπή βιοηθικής των ΗΠΑ που σύστησε ο πρόεδρος Κλίντον κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2000 τρίτομο έργο με τίτλο "Ηθικά θέματα στην έρευνα των ανθρώπινων βλαστοκυττάρων". Στον τρίτο τόμο καταγράφονται οι απόψεις τριών θρησκειών. Της Χριστιανικής, του Ισλάμ και της Ιουδαϊκής.

H θέση της ορθόδοξης χριστιανικής εκκλησίας έχει ως εξής: "Πιστεύομε ότι η διαδικασία που διαμορφώνει το ανθρώπινο πρόσωπο αρχίζει από τον ζυγώτη, δηλαδή από το γονιμοποιημένο ωάριο. Ανεξάρτητα αν σχηματίσθηκε in situ ή in vitro, ο ζυγώτης είναι προορισμένος να εξελιχθεί και θεία χάριτι να καταστεί τελικά ανθρώπινο πρόσωπο. Τόσο το έμβρυο όσο και ο ενήλικος είναι εν δυνάμει ανθρώπινα πρόσωπα σε διαφορετικά στάδια εξέλιξης. Συνεπώς οι ορθόδοξοι χριστιανοί βεβαιώνουν και εμμένουν στην ιερότητα της ανθρώπινης ζωής σε όλα τα στάδια της εξέλιξης. Το έμβρυο, παρ' ότι δεν είναι ακόμη ανθρώπινο πρόσωπο, δεν μπορεί ούτε να καταστραφεί ούτε να χρησιμοποιηθεί για πειραματικούς σκοπούς ανεξαρτήτως του πόσο ευγενής διαφαίνεται να είναι ο στόχος τους. H δημιουργία σειρών εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων είναι ανήθικη διότι θυσιάζει ανθρώπινα έμβρυα που προορίζονται να εξελιχθούν σε ανθρώπινα πρόσωπα. Το γεγονός ότι τα έμβρυα δωρίζονται, ότι δεν πρόκειται να εμφυτευτούν σε μήτρα και συνεπώς δεν θα μπορέσουν να ολοκληρώσουν την εξέλιξή τους δεν δικαιολογεί τη δημιουργία τους".

Τι λέει η θρησκεία

Όπως γίνεται αντιληπτό, ιδιαίτερα από την τελευταία παράγραφο, η Εκκλησία μας καταδικάζει και θεωρεί ανήθικη ακόμη και την εξωσωματική γονιμοποίηση, κατά την οποία υποχρεωτικά δημιουργούνται περισσότερες βλαστοκύστεις από αυτές που χρησιμοποιούνται. Συνακόλουθα, είναι αντίθετη και στην προγεννητική διάγνωση, η οποία ενδέχεται να οδηγήσει σε άμβλωση αν το έμβρυο είναι παθολογικό, και για τον ίδιο ακριβώς λόγο απορρίπτει και την προεμφυτευτική διάγνωση.

Είναι ίσως αναγκαίο να υπομνήσω ότι οι θέσεις της Εκκλησίας διαμορφώθηκαν πριν από πολλούς αιώνες, όταν ήταν παντελώς άγνωστο ότι το ωάριο γονιμοποιείται έξω από τη μήτρα, ότι χρειάζονται μερικές ημέρες ώσπου να εμφυτευθεί, ότι μπορεί να διαιρεθεί ως και μετά 14 ημέρες και ακόμη ότι μπορεί να γονιμοποιηθεί και να πολλαπλασιασθεί τεχνητά, έξω από το ανθρώπινο σώμα. Ολα αυτά είναι γνώσεις του 20ού αιώνα.

Την ίδια θέση με την Ορθόδοξη Εκκλησία υποστηρίζει και η Καθολική. Αυξάνεται όμως με τον χρόνο ο αριθμός των καθολικών θεολόγων που δεν θεωρούν τη βλαστοκύστη προτού εμφυτευθεί στη μήτρα ως ιδιαίτερη ανθρώπινη οντότητα, ως ανθρώπινο πρόσωπο, και συνεπώς θεωρούν ότι επιτρέπεται η έρευνα σε κύτταρά της.

Στο Ενωμένο Βασίλειο τόσο ο αρχιεπίσκοπος του Westminster όσο και ο αρχιεπίσκοπος του Canterbury συμφωνούν με την απόφαση του κοινοβουλίου της χώρας τους, που επιτρέπει την έρευνα σε εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, καθώς και την εμφύτευση πυρήνα ανθρώπινου σωματικού κυττάρου σε ωοκύτταρο με σκοπό τη συλλογή εμβρυϊκών κυττάρων από τη σχηματιζόμενη βλαστοκύστη, αλλά απαγορεύει ρητώς την αναπαραγωγική κλωνοποίηση.

Αυθεντικός εκφραστής της θέσεως του Ισλάμ δεν υπάρχει. Υποστηρίζεται όμως ομόθυμα η άποψη ότι, από τις λέξεις που χρησιμοποιεί ο Προφήτης, το έμβρυο αποκτά ψυχή τον τέταρτο μήνα της κύησης, τότε που αρχίζει να κάνει τις πρώτες κινήσεις του. Σουνίτες και σιίτες βιοηθικοί αποδέχονται την ελεύθερη χρησιμοποίηση των εμβρυϊκών κυττάρων προτού το έμβρυο αποκτήσει ψυχή.

Κατά τον ιουδαϊκό νόμο γενετικό υλικό εκτός της μήτρας δεν έχει νομικά δικαιώματα. Δεν είναι καν μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης ώσπου να εμφυτευθεί στη μήτρα. Το επιχείρημα υπέρ της έρευνας σε εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα ευσταθεί και μόνο από την προοπτική να σώσει ζωές, που είναι υπέρτερη από το δικαίωμα του εμβρύου να υπάρχει. H τοποθέτηση αυτή συμφωνεί με την ερμηνεία του Ταλμούδ ότι η ιερότητα της αργίας του Σαββάτου μπορεί να καταστρατηγηθεί προκειμένου να σωθεί μια ανθρώπινη ζωή.

H ισορροπία που πρέπει να πρυτανεύει μεταξύ του συμφέροντος του ενός και του συμφέροντος των πολλών, όπως είναι φυσικό, συζητείται έντονα μεταξύ των ασχολουμένων με τη βιοηθική ανά τον κόσμο. Με άλλα λόγια, επιχειρείται να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αν οι ζώντες, οι άνθρωποι που υπάρχουν αλλά και οι μέλλοντες να υπάρξουν, δικαιούνται κάτι περισσότερο απ' ό,τι ένα κατεψυγμένο γονιμοποιημένο ωάριο.

H αύξηση και η διάπλαση από τη στιγμή που γονιμοποιείται το ωάριο ώσπου να καταστεί το έμβρυο βιώσιμο έξω από τη μήτρα, είναι μια συνεχής εξελικτική διαδικασία. Στην πορεία αυτή δεν υπάρχει κάποιο σημείο αποφασιστικό, που να υπερέχει όσων προηγήθηκαν ή όσων θα επακολουθήσουν, στο οποίο μπορεί να αποδοθεί ιδιαίτερο ηθικό βάρος.

Ο σημαντικός λουθηρανός βιοηθικός Hans-Martin Sass θεωρεί ότι το έμβρυο αποκτά νομικά δικαιώματα 70 ημέρες μετά τη γονιμοποίηση του ωαρίου. Υποστηρίζει ότι νωρίτερα δεν υπάρχει ούτε βιολογική ούτε θρησκευτική απόδειξη ότι το έμβρυο έχει ψυχή. Συσχετίζει τη θέση του αυτή με το τέλος της ανθρώπινης ζωής που συμπίπτει με τον εγκεφαλικό θάνατο, μετά τον οποίο, παρ' ότι το σώμα διατηρεί ακόμη ορισμένες ζωτικές λειτουργίες, θεωρείται ότι δεν έχει πια ψυχή, παύει να είναι ανθρώπινο πρόσωπο, δεν έχει πλέον ανθρώπινα ή νομικά δικαιώματα. Και καταλήγει ότι η ηθική επιβάλλει να μην ισχύουν δύο μέτρα και δύο σταθμά αλλά ένα, το ίδιο και για την αρχή και για το τέλος της ζωής. Υπάρχει βέβαια το αντεπιχείρημα ότι ο εγκεφαλικός θάνατος δεν είναι αναστρέψιμος, ενώ το γονιμοποιημένο ωάριο ενδέχεται να εξελιχθεί σε ανθρώπινο πρόσωπο.

Επισημαίνω όμως ότι η δογματική αντίληψη η οποία χαρακτηρίζει το γονιμοποιημένο ωάριο ταυτόχρονα με τον σχηματισμό του ως εμβρύου, πέρα από τη βιολογική της αδυναμία, ενέχει και μείζονα σύμφυτη αντινομία. Περιλαμβάνει υποχρεωτικά στα έμβρυα όχι μόνο τα γονιμοποιημένα ωάρια που εμφυτεύονται στη μήτρα αλλά ακόμη και εκείνα που δεν κατορθώνουν να εμφυτευθούν και αποβάλλονται με την εμμηνορρυσία. Πρόκειται για πολλές δεκάδες εκατομμύρια κάθε χρόνο, που δημιουργούνται από τη σεξουαλική ζωή των ανθρώπων αναπαραγωγικής ηλικίας του πλανήτη μας. Βρισκόμαστε συνεπώς, σύμφωνα με τη δογματική θέση, μπρος σε μια νέα, παντελώς αγνοημένη και ακατανόητη, τεράστια ανθρωποθυσία, σε εκατόμβες ανθρώπινων εμβρύων. Είναι προφανές ότι η πλασματική φύση της ανθρωποθυσίας αυτής αναδεικνύει και τονίζει ως εξίσου πλασματική τη θέση ότι κάθε γονιμοποιούμενο ωάριο είναι έμβρυο και συγχρόνως η αρχή της ανθρώπινης ζωής.

H παραδοχή επίσης ότι η ανθρώπινη ζωή μπορεί να αρχίζει έξω από τον άνθρωπο, μέσα σε γυάλινο σκεύος, όπως συμβαίνει στην εξωσωματική γονιμοποίηση, είναι μάλλον απάνθρωπη.

H ανθρώπινη φύση


H πλήρης αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος γεννά το ερώτημα αν τα γονίδιά μας είναι εκείνα που διαμορφώνουν την ανθρώπινη φύση μας. Αρκετοί υποστηρίζουν ότι το γονιδίωμα είναι συνώνυμο με την ανθρώπινη φύση. Αποψη που συμπίπτει με μια μορφή γονιδιωματικής μεταφυσικής κατά την οποία το γονιδίωμα, ως ουσία της ανθρώπινης φύσης, επηρεάζει όχι μόνο την ειδολογική αλλά και την ατομική μας ταυτότητα.

H άποψη αυτή συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με την αριστοτελική έννοια (concept) του είδους. Ο Αριστοτέλης και φιλόσοφοι του Μεσαίωνα, όπως ο Θωμάς Ακινάτης, θεωρούν ότι το είδος συνυφαίνεται με τη "φόρμα" ή την ψυχή, η οποία δίνει στην ύλη τη μορφή που χαρακτηρίζει κάθε ζώντα οργανισμό. Ετσι, τα φυτά έχουν φυτική ψυχή, τα ζώα ψυχή που αισθάνεται και ο άνθρωπος έχει πνευματική ψυχή.

Πότε όμως η ανθρώπινη ύπαρξη αποκτά ψυχή, νου, πρόσωπο, άρα και ανθρώπινα δικαιώματα, εξακολουθεί να είναι κυρίαρχο θέμα στις βιοηθικές αναζητήσεις.

Τα επιτεύγματα της επιστήμης

Όπως αναφέρθηκε, η ορθόδοξη και καθολική χριστιανική θρησκεία και όλοι όσοι είναι εναντίον της χρησιμοποίησης εμβρυϊκών κυττάρων για ερευνητικούς σκοπούς, υποστηρίζουν ότι το ανθρώπινο πρόσωπο ενυπάρχει στο γονιμοποιημένο ωάριο. Είναι γεγονός ότι τούτο μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί το υλικό του υπόστρωμα. Αυθόρμητα ανακύπτει το ερώτημα αν είναι και ο πλήρης εκφραστής της ανθρώπινης φύσης. Ο σύγχρονος επιστημονικός στοχασμός δεν αποδέχεται ότι γονιδιακή και ατομική ταυτότητα συμπίπτουν. Οι μονοζυγωτικοί δίδυμοι, παρ' ότι έχουν απολύτως όμοιο γονιδίωμα, έχουν δύο ψυχές, όχι μία. Είναι δίχως την παραμικρή αμφιβολία δύο διακεκριμένα πρόσωπα και όχι ένα. H γονιδιακή ταυτότητα δεν αντιστοιχεί σε ανάλογη ομοιότητα ανθρώπινων προσώπων. Ανεπανάληπτο παράδειγμα οι σιαμαίοι δίδυμοι Chang και Eng. Παρά το όμοιο γονιδίωμα και την πανομοιότυπη διαβίωση και ανατροφή, υπήρξαν δύο διαφορετικοί άνθρωποι. Κυριαρχικός ο ένας, υποχωρητικός ο άλλος. Μέθυσος ο ένας, μόνο νερό έπινε ο άλλος. Ακόμη και διαφορετικές πολιτικές πεποιθήσεις είχαν κατά καιρούς.

Ανθρώπινο πρόσωπο σημαίνει ασφαλώς κάτι περισσότερο από ένα ανθρώπινο γονιδίωμα. Ο άνθρωπος, παιδί μιας μάνας, δότης και δέκτης αισθήσεων και αισθημάτων, με πνεύμα, συνείδηση, ηθική, τέχνη, αρετές και κακίες, χαρές και λύπες, αποκλείεται να ερμηνευθεί μόνο με το γονιδίωμά του. Που δεν είναι σε θέση ούτε καν να αμαρτήσει.

H μεγάλη πλειονότητα των νευροφυσιολόγων υποστηρίζει ότι η μοναδικότητα του ανθρώπινου προσώπου συνδέεται απολύτως με τον εγκέφαλό του. Ο τιμημένος με Νομπέλ Sir Francis Crick, 86 ετών σήμερα, που μαζί με τον James Watson ανακάλυψαν ακριβώς πριν από 50 χρόνια τη δομή του DNA, περιέγραψε πριν από μερικές εβδομάδες μια σαφή εικόνα των νευρωνικών συσχετισμών της συνείδησης, η οποία εκφράζεται με σχετικώς μικρό αριθμό νευρώνων που εκκινούν από τον ινιακό λοβό και τερματίζουν στο μετωπιαίο. Και καταλήγει αποφθεγματικά ότι η έννοια της ψυχής είναι αυταπάτη.

Υπάρχουν όμως και σημαντικοί επιστήμονες, όπως ο επίσης τιμημένος με Νομπέλ νευροφυσιολόγος Sir John Eccles, ο οποίος θεωρεί ότι "κάθε ψυχή είναι θείο δημιούργημα που συνδέεται με το αναπτυσσόμενο έμβρυο κάποια στιγμή ανάμεσα στη σύλληψη και τη γέννηση. Ο ενσυνείδητος νους" συνεχίζει ο Eccles "είναι ανεξάρτητη, ιδιαίτερη οντότητα που βρίσκεται σε διαρκή αλληλεπίδραση με διάφορα κατά περίπτωση κέντρα του επικρατούντος εγκεφαλικού ημισφαιρίου. Ο ενσυνείδητος νους επιλέγει τα κέντρα αυτά ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του, ενσωματώνεται μαζί τους ασώματα, και έτσι προκύπτει η ενότητα της από στιγμής σε στιγμή συνειδητής εμπειρίας. Ο δυϊσμός αυτός φέρνει σε επαφή τον κόσμο της ύλης και της ενέργειας με τη συνείδηση, με τον ενσυνείδητο νου".

Ο καθαγιασμός των κατεψυγμένων βλαστοκύστεων, η ταύτισή τους με δυνάμει ανθρώπινο πρόσωπο, η απαγόρευση να χρησιμοποιηθούν για ανθρωπιστικούς σκοπούς, ενώ υπάρχει απόλυτη αδυναμία, νομική και πραγματική, να προστατευθούν από επικείμενη μαζική καταστροφή, δημιουργεί βαθύτατη απορία και λογικό αδιέξοδο. Οι ηθικές θέσεις πρέπει να υποστηρίζονται με ουσιαστικά και λογικά επιχειρήματα. Δογματικές θέσεις δικαιούνται του σεβασμού μας αλλά μόνον αυτού. Απλή αναδρομή σε επιστημονικά επιτεύγματα των τελευταίων 25 ετών, τα οποία προκάλεσαν αρχικά έντονη διαμάχη μεταξύ δογματικών θέσεων και της κοινωνικής πραγματικότητας, είναι άκρως διδακτική.

Παράδειγμα πρώτο: Το αντισυλληπτικό χάπι· υποστηρίχθηκε ότι θα προκαλέσει δημογραφική ερήμωση. H Ελλάδα, στην οποία χρησιμοποιήθηκε λιγότερο από οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, έχει τα πρωτεία στην υπογεννητικότητα. H άμβλωση υποκατέστησε την αντισύλληψη. Πιθανολογείται ότι ο ετήσιος αριθμός αμβλώσεων είναι διπλάσιος του αριθμού των γεννήσεων.
Παράδειγμα δεύτερο: Το ανασυνδυασμένο DNA· εκδηλώθηκαν φόβοι του τύπου θα δημιουργηθούν τέρατα και συναφείς φαντασιώσεις. H τεχνική αυτή απέδωσε μεταξύ άλλων ινσουλίνη, αυξητική ορμόνη, παράγοντες πήξεως και ερυθροποιητίνη, όλα ανθρώπινου τύπου, το εμβόλιο κατά της ηπατίτιδας B και πρόσφατα σωτήριο φάρμακο για βαρύτατα πάσχοντες ασθενείς από σήψη.
Παράδειγμα τρίτο: H εξωσωματική γονιμοποίηση· η αντίδραση ήταν τα παιδιά του σωλήνα. Το πρώτο παιδί, 25 χρόνων σήμερα, είναι υγιέστατη μητέρα φυσιολογικού παιδιού. Εφαρμόζεται ευρύτατα σε όλο τον κόσμο. Ως σήμερα έχουν γεννηθεί με εξωσωματική γονιμοποίηση περίπου 1.000.000 παιδιά από ζευγάρια που θα είχαν παραμείνει άτεκνα.
Παράδειγμα τέταρτο: H προγεννητική διάγνωση· κατηγορήθηκε ότι προάγει τις αμβλώσεις. H πραγματικότητα είναι ότι έχει συμβάλει στη γέννηση εκατοντάδων χιλιάδων υγιών παιδιών, ενώ έχει αποτρέψει τη γέννηση παιδιών με βαρύτατα, ανίατα νοσήματα.
Παράδειγμα πέμπτο: H προεμφυτευτική γενετική διάγνωση· κατηγορήθηκε ότι φονεύει ή κακοποιεί τα έμβρυα. H αλήθεια είναι ότι επιλέγει για εμφύτευση γενετικά υγιείς βλαστοκύστεις, αυτές που δεν φέρουν παθολογικά γονίδια, και έτσι αποφεύγεται η κυοφορία και γέννηση πάσχοντος βρέφους.

Τέλος, η γονιδιακή θεραπεία και η κλωνοποίηση ζώων κατηγορήθηκαν ότι παραβιάζουν χώρους που ανήκουν αποκλειστικά στον Θεό.

Οι αρνητικές θρησκευτικές και κοινωνικές αντιδράσεις που προκάλεσαν στην αρχή αυτά τα επιστημονικά επιτεύγματα είτε έσβησαν είτε καταλάγιασαν σε βαθμό που σήμερα δεν γίνονται πλέον αντιληπτές.

Εκφράζω τη βάσιμη ελπίδα ότι τελικά το ίδιο θα συμβεί και για την τόσα υποσχόμενη για τον άνθρωπο έρευνα σε εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα. Διότι προκαλεί απορία να καταδικάζεται ακόμη και σήμερα η εξωσωματική γονιμοποίηση ως αιτία δημιουργίας περισσευούμενων βλαστοκύστεων. Υπάρχει κανένας που να μη χαίρεται τα 1.000.000 παιδιά που γεννήθηκαν με εξωσωματική γονιμοποίηση; Που με προγεννητική ή προεμφυτευτική διάγνωση γεννιόνται υγιή και αποτρέπεται η γέννηση βαρύτατα πασχόντων βρεφών;

Και ποιος δεν χαίρεται που με ανασυνδυασμένο DNA παρασκευάστηκε το εμβόλιο κατά της ηπατίτιδας B, που έχει σώσει πολλές χιλιάδες ζωές ως σήμερα και που θα σώσει εκατομμύρια ζωές σε βάθος χρόνου; Ποιος από τους σημερινούς πολέμιους της έρευνας σε εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα θα αρνιόταν μελλοντικά σωτήρια θεραπεία δική του ή δικού του ανθρώπου επειδή θα ήταν προϊόν αυτής της έρευνας;

H επιστήμη από τη φύση της αρνείται τη μία και μοναδική αλήθεια. Στερείται η ίδια βεβαιότητας, θεωρεί την κάθε βεβαιότητα απατηλή, αναθεωρεί συνεχώς τις προσωρινές αλήθειες της.

H μεγάλη πρόκληση της βιοηθικής σήμερα είναι να εναρμονίσει τις επιστημονικές και κοινωνικές εξελίξεις με τις ευαισθησίες που δόμησαν το ανθρώπινο γένος, ευαισθησίες θρησκευτικές, πολιτισμικές, ηθικές. Βασική προϋπόθεση για να το επιτύχει είναι η τεκμηριωμένη, ειλικρινής και χωρίς προκαταλήψεις ενημέρωση.





Επειδή εμφανίσθηκε ως απάντηση στον καθ. Νικ. Ματσανιώτη,

παραθέτουμε το σχόλιο του Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου
στο ΒΗΜΑ της Κυριακής 1ης Ιουνίου 2003,
πλήρες και με τις σχετικές παραπομπές, που όμως δεν δημοσιεύθηκαν
.
Επίσης, επισυνάπτουμε διευκρινιστική επιστολή προς τον κ. Ματσανιώτη,
η οποία του εστάλη ηλεκτρονικά στις 3 Ιουνίου 2003.





ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 1 Ιουνίου 2003




"Ανθρώπινη ζωή: Με αρχή, δίχως τέλος"

Εκκλησιαστική οπτική στην προβληματική
για το πότε αρχίζει η ζωή

Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου
Προέδρου της Επιτροπής Βιοηθικής
της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος



Συχνά δημοσιεύονται άρθρα για το πότε αρχίζει η ζωή, που οι συντάκτες τους είτε θεωρούν ότι στο ερώτημα αυτό δεν έχει λόγο η Εκκλησία είτε υπαινίσσονται ότι ο λόγος της δεν έχει σχέση με τη σύγχρονη πραγματικότητα και συνεπώς την αλήθεια.

Η προβληματική τους εμφανίζεται τόσο "φιλάνθρωπη" που συγκινεί. Παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον για ζευγάρια που θέλουν να αποκτήσουν ένα παιδί, για βασανιστικές ασθένειες που επί τέλους εξαλείφονται, για εντυπωσιακές θεραπείες που επιτυγχάνονται, για προγεννητικούς ελέγχους που χαρίζουν "παιδιά υγιή" και "αποτρέπουν τη γέννηση βαρύτατα πασχόντων βρεφών" (1). 'Ολη η επιχειρηματολογία στηρίζεται στο γεγονός ότι το έμβρυο των πρώτων ημερών δεν είναι άνθρωπος αλλά γονιμοποιημένο ωάριο η βλαστοκύστη ή κυτταρικό μόρφωμα η σταγόνα αίματος (2) -αυτό είναι προφανώς άστοχο- η και γεννητικό υλικό (3) -αυτό μόνο στην
Ελλάδα ακούστηκε. Ωάριο, κύστη, μόρφωμα, σταγόνα, υλικό, οτιδήποτε εκτός από έμβρυο· μη άνθρωπος, με ανθρώπινη όμως γενετική ταυτότητα! Κάτι για το οποίο μπορούμε περιφρονητικά να μιλούμε, κάτι που δικαιούμαστε εύκολα να καταστρέψουμε. Και όμως όλοι κάποτε ήμασταν κάτι τέτοιο. Και αυτό, χωρίς βέβαια να αποδεικνύεται, παρουσιάζεται ως "επιστημονικό".

Από την άλλη πλευρά, το ότι η Εκκλησία σέβεται τον άνθρωπο από την πρώτη του στιγμή, τη γονιμοποίηση, αντικρύζει το μέλλον του ως κρυμμένη δυνατότητα και την προοπτική του ως αψηλάφητο μυστήριο, ερμηνεύεται ως στενή, άσπλαχνη και αφιλάνθρωπη προσέγγιση. Θεωρούμε ότι ο υπαινιγμός αυτός αδικεί την αλήθεια και αυτό μας υποχρεώνει σε λόγο που την αποκαθιστά.

Η υποχρέωση του εκκλησιαστικού λόγου

Οι γιατροί συναντούν τον ασθενή μόνον όταν έχει πρόβλημα υγείας. Στην Εκκλησία όμως πηγαίνουμε και πριν από την ασθένεια ελπίζοντας πως θα την αποφύγουμε. Ερχόμαστε και κατά την ασθένεια, γιατί αισθανόμαστε πως η ιατρική συμβολή χρειάζεται συμπλήρωμα. Αλλά και όταν η επιστήμη φαίνεται να χάνει το παιχνίδι, η ελπίδα του Θεού συντηρεί το υπόλειμμα της ζωής μας. Στην Εκκλησία καταθέτει κανείς τα βασανιστικά "γιατί" του, την αγανάκτηση και ολιγοψυχία του, τις ενδόμυχες ανησυχίες του, τα βαθύτερα μυστικά του· όχι στους γιατρούς. Σε αυτήν έρχεται με το σύνολο των προβλημάτων του, με το παρελθόν και την προοπτική του, με την αναζήτηση μιας ζωής και μιας αλήθειας που ξεπερνούν τον γιατρό, την υγεία, τη ζωή, τον θάνατο, τον εαυτό του. Από όλα αυτά ξεπηδά η αμεσότητα της εμπειρίας της, η ανάγκη της οπτικής της, η υποχρέωση του λόγου της, η ομορφιά και πειστικότητα της αλήθειας της.

Η ζωή και η υγεία δεν αποτελούν καταναλωτικό αγαθό ούτε απλά ατομικό δικαίωμα αλλά πολύτιμο θεϊκό δώρο. Γι' αυτό και δεν αντιμετωπίζονται με βάση την οικονομία και τα συμφέροντα ούτε την ψυχρή λογική και τη διεκδίκηση, ούτε τις βαρύγδουπες αλλά μη πειστικές επιστημονικές παραδοχές, αλλά με γνώμονα και κριτήριο την ιερότητά τους και τον σεβασμό.

Η επιστημονικότητα της αρχής

Κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι η πλειοψηφία των 241 βουλευτών των ΗΠΑ που αρνήθηκαν την χρηματοδότηση της έρευνας επί των βλαστοκυττάρων είχαν απόλυτα δίκιο. Ούτε όμως ότι και η μειοψηφία των 174 της Βρετανίας που και αυτοί δεν συμφώνησαν με την νομιμοποίησή της είχαν άδικο. Το τι και ποιος είναι άνθρωπος σίγουρα δεν είναι αρμόδια να το αποφασίσει μια επιτροπή ούτε πολύ περισσότερο να το καθορίσει μια συγκυριακή βουλευτική πλειοψηφία -δεν είναι δυνατόν τα έμβρυα της Αμερικής και του 2000 να είναι άνθρωποι, ενώ της Βρετανίας και του 2003 όχι. Φαίνεται όμως ότι "επειδή το ανθρώπινο πρόσωπο σημαίνει ασφαλώς κάτι περισσότερο από ένα ανθρώπινο γονιδίωμα" (4), ούτε και η επιστήμη είναι ικανή να μας το αποδείξει.

Το ερώτημα θα παραμένει αναπάντητο και οι προτεινόμενες απαντήσεις θα περιφέρονται αναπόδεικτες και μη πειστικές για όσο οι άνθρωποι θα αρνούμαστε πείσμονα την ταπείνωση της αγνωσίας μας και την ιερότητα του μυστηρίου μας. Το ερώτημα όμως πόσο προσβάλλουμε την δική μας ανθρώπινη οντότητα όταν εκφυλίζουμε τον άνθρωπο σε υλικό και κύστη είναι ευκολότερο να απαντηθεί.
Είναι τραγικό να ξεπέσει ο άνθρωπος σε βιολογικό μόρφωμα που ζει 80 χρόνια δίχως περαιτέρω προοπτική, ζυγίζει 80 κιλά δίχως ψυχή και η ταυτότητά του προσδιορίζεται από 80 νομπελίστες, που όμως αδυνατούν να πείσουν ακόμη και την αμερικάνικη βουλή! Αυτό παράγει την αυταπάτη ότι "η ψυχή είναι αυταπάτη" (5) ή ακόμη ότι "είμαστε μια ανακατανομή του τίποτα, μια ανωμαλία" (6).

Η ψυχή συγγεννάται με το σώμα

Χωρίς σχολαστικότητα, αδικαιολόγητες υπερβολές ή νοσηρές φοβίες, η Ορθόδοξη παράδοση βλέπει το ταυτόχρονο της γέννησης ψυχής και σώματος στον άνθρωπο και τη σημασία της συνύπαρξης τους. Υπό την έννοια αυτήν, η βιολογική αρχή σηματοδοτεί την ψυχοσωματική γέννηση του ανθρώπου. Είναι ενδιαφέρον ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν σχετίζουν καθόλου την ψυχή του εμβρύου με το σώμα της μητέρας αλλά με το δικό του σώμα. Αυτό σημαίνει ότι με τον όρο "σύλληψη" δεν εννοούμε την εμφύτευση, δηλαδή τον οργανικό σύνδεσμο εμβρύου και μητέρας, αλλά τη γονιμοποίηση, δηλαδή την έναρξη της ανθρώπινης ζωής.

Ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματικός από την πρώτη στιγμή της υπάρξεώς του, από τη γονιμοποίησή του. Δεν υπάρχει στιγμή εμφύτευσης της ψυχής στο σώμα. Αν υπήρχε θα ήταν εμφανής. Η ψυχή συγγεννάται και συναυξάνει με το σώμα.

Το έμβρυο, σε κάθε στάδιο της εξέλιξής του, δεν είναι δυνάμει άνθρωπος η πρόσωπο. Είναι κρυμμένη εικόνα του Θεού και δυνάμει ομοίωσή Του. Η ευκαιρία να ομοιάσει στον Θεό αξίζει περισσότερο από την χρονική πορεία του και βιολογική φθαρτότητά του. Γι' αυτό και ως δικαίωμα έχει μεγαλύτερη αξία από τη βιολογική επιβίωση ή την υγεία.

Η τιμή στον αμφισβητούμενο άνθρωπο αποκαλύπτει την ανθρωπιά μας που αυτή αποδεικνύει ότι είμαστε εικόνες του Θεού. Φαίνεται πως ο άνθρωπος υπάρχει από τη στιγμή που η συνείδησή μας θέτει το ερώτημα και η πονηρία μας ψάχνει για βολικές απαντήσεις.

Κάποιες αλήθειες για τα έμβρυα

Η Εκκλησία χαίρεται ασφαλώς για τα 1.000.000 παιδιά της εξωσωματικής. Θρηνεί όμως παράλληλα και για τα 53.000.000 ετησίως θύματα των συγχρόνων εξελιγμένων τεχνικών που καταστρέφονται με τη διαδικασία των αμβλώσεων (7), για τις ισάριθμες δικαιολογίες που παραλύουν το οικοδόμημα των αξιών στις κοινωνίες ή για τις 650.000 ανθρώπινες ζωές που συντηρούνται στους καταψύκτες όχι μόνο με ζοφερό μέλλον αλλά και με αμφισβητούμενη την ανθρώπινη ταυτότητα και προοπτική.

Χαίρεται για τη γονιδιακή θεραπεία, τα θεραπευτικά επιτεύγματα της σύγχρονης γενετικής, αλλά ομολογεί με θλίψη τις αλλοιώσεις που η αλαζονεία ορισμένων επιστημόνων και η ανεξέλεγκτη χρήση τους συχνά επιβάλλει.

Ενδεχομένως θα μπορούσε να δεχθεί κατ' οικονομίαν μορφές ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, με την προϋπόθεση ότι δεν περισσεύουν έμβρυα (αυτό εξ άλλου γίνεται και στην Ελβετία) και αν δεν προκαλείται ετερόλογος χαρακτήρας που κάνει τον πατέρα λιγότερο πατέρα από όσο μητέρα είναι η μητέρα, μπερδεύει το παιδί, προκαλεί αδιέξοδα και σύγχυση στη δικαιοσύνη και κάνει τις κοινωνίες πιο υποκριτικές. Επί πλέον η λύση της υιοθεσίας θα μπορούσε αρκετά φιλάνθρωπα, μαζί με την ανάγκη της απόκτησης ενός παιδιού, να ικανοποιήσει και την ανάγκη κάποιων παιδιών να ζεσταθούν στην αγκαλιά μιας οικογένειας.

Και διερωτώμεθα· η "φιλανθρωπία" που αγκαλιάζει θελήματα και δικαιώματα ανθρώπινα γιατί άραγε δεν μπορεί να αγκαλιάσει και τη ζωή στις πιο απροστάτευτες φάσεις της; Και αν έχουν λόγους κάποιοι να μην διακρίνουν τη ζωή στις πρώτες μέρες της, γιατί δεν την υπερασπίζονται φιλάνθρωπα στις 12 και 16 εβδομάδες της, τότε που οι ίδιοι δεν την αποκαλούν ούτε ωάριο ούτε κύστη ούτε πολύ περισσότερο υλικό; Γιατί τελικά οι "φιλάνθρωποι" δεν καταδικάζουν απερίφραστα τη θεσμοθέτηση των αμβλώσεων;

Στην Κύπρο γεννιόνταν ετησίως 590-610 παιδιά με μεσογειακή αναιμία. Σήμερα με την επικράτηση του προγεννητικού ελέγχου μόνον 2-3. Τα υπόλοιπα τα εξαφανίζει "ευεργετικά" η επιστήμη και τεχνολογία μας πριν καν μπορέσουν να συνειδητοποιήσουν την ύπαρξή τους. ΄Αραγε αυτό το "επίτευγμα" πώς θα το ακούνε οι χιλιάδες ζώντων πασχόντων από μεσογειακή αναιμία; Πώς κανείς να τους πείσει ότι δεν τους βλέπουμε ρατσιστικά;

Αν πάλι, όπως υποστηρίζεται, "οι ζώντες που υπάρχουν δικαιούνται κάτι περισσότερο από ό,τι ένα κρυοσυντηρημένο γονιμοποιημένο ωάριο" (8), θα δικαιούνται ασφαλώς κάτι περισσότερο και από ένα έμβρυο 3 μηνών. Με αυτή τη λογική, όπως το έμβρυο των 3 ημερών ονομάζεται βλαστοκύστη για να δικαιολογήσουμε τα πειράματά μας, έτσι και το έμβρυο των 3 μηνών θεωρείται ιστός του μητρικού σώματος, για να μπορέσουμε να διακόψουμε την ανεπιθύμητη σε μας κυοφορία του χωρίς νομικά μπλεξίματα και ενοχές. Και τότε, η άποψη ότι, αφού θα το καταστρέψουμε ας το αξιοποιήσουμε, θα ακούγεται και λογική και ηθική, ίσως και επιστημονική. Τελικά αυτό το "κάτι περισσότερο" δεν είναι απλά κάτι δικό μας· είναι ολόκληρη η ζωή ενός άλλου ανθρώπου.

Η αλλοίωση των όρων διευκολύνει την έκτρωση της αλήθειας και εκφυλίζει την ψυχή σε "έννοια και αυταπάτη".

Οι υποσχέσεις των εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων


Λέγεται πως από τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα περιμένουμε πολλά. Γι' αυτό και προκειμένου ανεμπόδιστοι να προχωρήσουμε στα πειράματά μας, καταβάλλεται προσπάθεια να πεισθούμε ότι τα προεμφυτευτικά έμβρυα δεν είναι έμβρυα· στερούνται της ιερότητος ενός ανθρώπου. Το επιχείρημα που συχνά ακούγεται και παρουσιάζεται αδιάσειστο είναι ότι εφόσον φυσιολογικά τα περισσότερα των γονιμοποιημένων ωαρίων -έτσι ονομάζουν τα κατεψυγμένα και προεμφυτευτικά έμβρυα- καταστρέφονται πριν προλάβουν να εμφυτευθούν, δεν είναι άνθρωποι. Η απάντηση είναι ότι κάποιο ποσοστό πεθαίνει μετεμφυτευτικά και χωρίς αμφιβολία όλοι πεθαίνουμε μεταγεννητικά.

Ποια λογική πείθει για το ότι τα ποσοστά φθοράς πιστοποιούν την ταυτότητα του ανθρώπου;

Φαίνεται όμως πως η τάση μας για υπερβολή μεγενθύνει τις δυνατότητες και περιορίζει τις εναλλακτικές λύσεις. Γιατί άραγε δεν ψάχνουμε παράλληλα και για άλλες θεραπευτικές πηγές η μεθόδους; Ίσως δεν τις υποψιαζόμαστε γιατί παγιδευτήκαμε στη γλύκα του μάλλον απαγορευμένου καρπού. Η ίδια η κλωνοποίηση μάς έχει αποδείξει την ασυμβατότητα των αποτελεσμάτων προς τις υποσχέσεις της και παρά ταύτα εμείς επιμένουμε. Κατά καιρούς ερευνητικές ομάδες ανακαλύπτουν σωματικά βλαστοκύτταρα (π.χ. της μύτης) που παρουσιάζουν τέτοιες ιδιότητες ώστε θα μπορούσαν πιθανόν να χρησιμοποιηθούν χωρίς τα εμπλεκόμενα βιοηθικά διλήμματα (9). Ας περιμένουμε λοιπόν και λίγο.

΄Ισως να είναι και καλύτερα. Συχνά η ευλογία του Θεού βοηθάει περισσότερο από την πονηρία των ανθρώπων.


Στη σκιά της ευγονικής

Τα πράγματα δεν είναι ούτε τόσο απλά ούτε τόσο εύκολα. Γιατί αυτά που ποτέ δεν θα μάθουμε είναι πολύ περισσότερα από τα όσα ξέρουμε. Γι' αυτό και υπάρχει η βιοηθική. Όχι για να δίνει απαντήσεις αλλά για να προάγει τον προβληματισμό, να προσδιορίζει τα όρια και να χαράζει κατευθύνσεις.

Αυτές τις κατευθύνσεις φαίνεται κάποιοι να μην τις θέλουν. Η βιοηθική τους ενοχλεί. Τον περασμένο μόλις Απρίλιο, ο James Watson, ο "πατέρας του DNA", υποστήριξε: "είμαστε προϊόντα των γονιδίων μας και κανένας εκτός από μας δεν έχει το δικαίωμα να μας "φροντίζει" ή να μας επιβάλλει κανόνες συμπεριφοράς... Το κράτος πρέπει να μείνει μακριά από τη Γενετική... δεν μπορεί η κοινωνία να υπαγορεύει στους ανθρώπους τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιούν την τεχνολογία" (10). Ο δε συνεργάτης του Francis Crick, προ ολίγων ετών δήλωσε: "Κανένα νεογέννητο παιδί δεν θα έπρεπε να αναγνωρίζεται ως ανθρώπινο πριν περάσει ορισμένα τεστ για τα γενετικά του χαρίσματα... Αν αποτύχει σ' αυτά τα τεστ, χάνει το δικαίωμα στη ζωή" (11).

Η ευγονική απειλή από φαντασίωση σιγά σιγά γίνεται επιστημονική, απειλή. "Έχουμε χρέος να βελτιώσουμε το ανθρώπινο είδος", ισχυρίζεται ο Robert Edwards, χωρίς καμία αναστολή και με απίστευτη έπαρση.(12) Αλλά και η άποψη του J. Glover ότι υπάρχει περίπτωση "η άρνηση της μητέρας να δεχθεί την έκτρωση να αποτελεί καθ' εαυτήν ηθική εκτροπή" (13) ή ότι "οι γενετικά ασθενείς πρέπει να αποθαρρύνονται από το να κάνουν παιδιά και ότι η επιβολή υποχρεωτικών μέτρων αποφυγής της τεκνογονίας είναι δικαιολογημένη" (14) δίνουν ήδη το στίγμα μιας νέας τάσης που προέρχεται από την πρόοδο της γενετικής μηχανικής.

Αρχή του ανθρώπου η πιο αρχή που υπάρχει

Η Εκκλησία αγαπά τη ζωή και εκτιμά τη διάρκειά της. Γι' αυτό και το μήκος της δεν θέλει, δεν μπορεί και δεν πρέπει να το περικόψει. Θέλει η ζωή του ανθρώπου να είναι όσο πιο μεγάλη γίνεται. Αυτό δεν σημαίνει μόνο κανείς να ζήσει πιο πολύ· σημαίνει και να έχει γεννηθεί πιο νωρίς. Η ζωή είναι αιώνια, με αρχή αλλά δίχως πέρας. Αρχή της όμως είναι η πιο αρχή που υπάρχει· η πρώτη στιγμή που αναγνωρίζεται ο νέος και ανεπανάληπτος άνθρωπος. Η σχολαστική προσπάθεια επακριβούς προσδιορισμού χρονικών σημείων υπερβαίνει το φρόνημα της Ορθόδοξης παράδοσης. Παρά ταύτα, βασιζόμενη στην αποκάλυψη του Θεού, η Εκκλησία τοποθετεί την ανθρώπινη αρχή στο σημείο της γονιμοποίησης, διότι δεν υπάρχει άλλο σημείο πριν από αυτήν.

Αυτό το φρόνημα αντανακλά την ανάγκη του ανθρώπου για αιωνιότητα δηλαδή απελευθέρωσή του από την ασφυξία και τον πνιγμό του χρόνου. Είναι πολύ στενός ο χρόνος για να χωρέσει τον άνθρωπο.

Η αλήθεια όμως είναι ότι "όσο περισσότερο απομακρύνουμε την έναρξη της ζωής από την γονιμοποίηση, τόσο περισσότερο διευρύνουμε το "παράθυρο" για αμβλώσεις και εμβρυοπειραματισμούς" (15), τόσο περισσότερο μπορούμε να δικαιολογήσουμε τα αδικαιολόγητα και να νομιμοποιήσουμε τις παρανομίες μας.

Τα έμβρυα τα σεβόμαστε από τη στιγμή της πρώτης υποψίας ότι περιέχουν τον άνθρωπο, όχι μόνο γιατί είναι κάτι μεγάλο που επακριβώς γνωρίζουμε, αλλά κυρίως γιατί κρύβουν ένα μυστήριο που πάντα θα αγνοούμε. Ο σεβασμός σε αυτό που αγνοούμε φωτίζει περισσότερο από το θράσος που γεννιέται από αυτό που μισογνωρίζουμε.

Τελικά φαίνεται πως όποιοι τεντώνουν την αρχή ξεχειλώνουν την αλήθεια!


ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Ματσανιώτη Νικολάου, Πότε αρχίζει η ζωή, Η διεθνής διαμάχη για τις έρευνες σε ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18.5.2003, σ. Α55-56
2. Κουμάντου Γεωργίου, "Ναι" στη χρήση βλαστοκυττάρων για έρευνα, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 9.3.2002, σ. 7
3. Σχέδιο νόμου για την "ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή", ΄Αρθρα 1456, 1459, 12.9.2002, Υπουργείο Δικαιοσύνης, Δελτίο Τύπου 19.9.2002, §6
4. Ματσανιώτη Ν., όπ. παρ.
5. Francis Crick, στο Ματσανιώτη Ν., όπ. παρ.
6. Νανόπουλου Δημήτρη, Τό σύμπαν θα υπάρχει για πάντα, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 25.5.2003, σ. 30
7. ΤΙΜΕ, August 10, 1998, σ. 16
8. Ματσανιώτη Ν., όπ. παρ.
9. Nowak Rachel, Και η μύτη πηγή βλαστικών κυττάρων, ΤΟ ΒΗΜΑ, 6.2.2003, σ. 37
10. Την "απελευθέρωση" της γενετικής ζητεί νομπελίστας, "ΤΟ ΒΗΜΑ", 10.4.2003, σ. 52
11. Testart, Jacques, Η επιθυμία του Γονιδίου, εκδ. Κάτοπτρο, 1992, σ. 195
12. Αρχιμ. Νικολάου Χατζηνικολάου, Ελεύθεροι από το γονιδίωμα, Αθήνα, 2002, σ. 105
13. Glover, J., Causing Death and Saving Lives, Penguin Press, Harmondsworth, 1997, 1977, σ. 145
14. Harris, J., Is Gene Therapy a Form of Eugenics?, Bioethics, 1993
15. Breck, John, The Sacred Gift of Life, Orthodox Christianity and Bioethics, SVS Press, New York 1998, p. 128.

 



Διευκρινιστική Επιστολή



Τρίτη, 3 Ιουνίου 2003


Αγαπητέ κ. Ματσανιώτη,

Όπως θα διαβάσατε στο ΒΗΜΑ της Κυριακής 1.6.2003, δημοσιεύεται ένα κείμενό μου με αφορμή το δικό σας της 18.5.2003.

Το κείμενο προσπαθεί να ερμηνεύσει λίγο την εκκλησιαστική λογική και όχι να έχει τον χαρακτήρα απάντησης σε σας ή πολύ περισσότερο δημόσιας προσωπικής αντιπαράθεσης, όπως δυστυχώς παρουσιάζεται προφανώς από τον αρχισυντάκτη.

Προσωπικά δεν θεωρώ ότι στην παρούσα φάση η Εκκλησία πρέπει να κάνει συχνές ή έντονες δημόσιες παρεμβάσεις στα υπό συζήτηση θέματα. Το άρθρο σας όμως σε συνδυασμό με αυτό του κ. Νανόπουλου στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της Κυριακής 25.5.2003 προκάλεσε μια αίσθηση έμμεσης προσβολής βασικών στοιχείων της χριστιανικής πίστεως, πράγμα που μας επιβάλλει ως Εκκλησία να εξηγήσουμε δυο-τρία σημεία. Να ξέρετε πως ήταν αρκετοί αυτοί που ζήτησαν κάτι τέτοιο από την Ιερά Σύνοδο. Στο πλαίσιο αυτό και με γνωστή και δεδομένη την εκτίμηση στο πρόσωπό σας γράφτηκε ως οφειλόμενη διευκρίνηση και μόνον το προχθεσινό δημοσίευμα του ΒΗΜΑΤΟΣ.



Με προσδοκία, όπως πάντοτε, καλής συνεργασίας,

Αρχιμ. Νικόλαος Χατζηνικολάου







ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ,
Κυριακή 29 Σεπτεμβρίου 2002


"Bιολογία και οικογένεια"

του Γεωργίου Kουμάντου


Eξελίξεις της βιολογίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν δημιουργήσει πλήθος νέων προβλημάτων κοινωνικών, ηθικών αλλά και νομικών. Oι πρακτικές πορεύονται αρρύθμιστες και ανεξέλεγκτες, καμιά φορά σε δρόμους που αποδοκιμάζονται. H Πολιτεία θέλησε πρόσφατα να ρυθμίσει μερικά από τα προβλήματα αυτά, κατά πρώτο λόγο όσα γεννιώνται από τις επιπτώσεις της σύγχρονης βιολογίας στο Oικογενειακό Δίκαιο. Έτσι, συγκροτήθηκε από το υπουργείο Δικαιοσύνης μια επιτροπή αρμοδίων νομικών από τα Πανεπιστήμια Aθηνών, Θεσσαλονίκης και Πειραιώς που, αφού δούλεψε συστηματικά έναν χρόνο κι αφού συμβουλεύθηκε αρμόδιους βιολόγους και γιατρούς, κατέληξε στη σύνταξη ενός νομοσχεδίου.

H Eπιτροπή εμπνεόταν από τρεις κατευθυντήριες αρχές στη διατύπωση των προτάσεών της.
H πρώτη ήταν, βέβαια, η περιφρούρηση του θεσμού της οικογένειας, όπως άλλωστε επιβάλλεται και από συνταγματική επιταγή. H δεύτερη και η τρίτη απορρέουν από την πρώτη αυτή αρχή: διευκόλυνση όσων θέλουν αλλά δεν μπορούν να αποκτήσουν παιδιά και προστασία των παιδιών, όλων των παιδιών έστω κι αν έχουν γεννηθεί σε συνθήκες νομικά ανώμαλες για τις οποίες, έτσι και αλλιώς, αυτά δεν φταίνε. Aυτές τις αρχές προσπάθησε η Eπιτροπή να αποτυπώσει στο νομοσχέδιο που ετοίμασε. Kι ας μου συγχωρηθεί να νομίζω ότι το πέτυχε.

Δεν το νομίζουν όμως κάποια επίσημα και -υποθέτω- αρμόδια όργανα της Eκκλησίας της Eλλάδος. Kαι διατύπωσαν έντονες κριτικές παρατηρήσεις που πρέπει να εξετασθούν μία προς μία, με αντικειμενικότητα και ψυχραιμία περισσότερη από όση έδειξε η Eκκλησία. Πριν όμως από την εξέταση αυτή, ας θέσουμε καθαρά το γενικότερο ζήτημα που είναι, κατά κάποιον τρόπο, προδικαστικό.

H ιατρική ως αμαρτία

Στο επίκεντρο της όλης συζήτησης βρίσκεται αυτό που με ακριβολογία ονομάζεται "ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή" και είναι περισσότερο γνωστό ως τεχνητή γονιμοποίηση (αυτόν τον όρο θα χρησιμοποιούμε και παρακάτω ως απλούστερο). Λοιπόν, το κεντρικό ερώτημα είναι: θέλουμε ή δεν θέλουμε την τεχνητή γονιμοποίηση, πρέπει ή δεν πρέπει να την αποδεχθεί κατ' αρχήν η Πολιτεία. H Eκκλησία δεν φαίνεται να υποστηρίζει τη ριζική απόρριψη αυτής της πρακτικής αν και μια τέτοια απόρριψη θα παραγνώριζε μεν μια κοινωνική ανάγκη, αλλά θα είχε το προσόν της λογικής συνέπειας: θέλημα Θεού είναι αν ένα ζευγάρι θα αποκτήσει ή δεν θα αποκτήσει παιδιά και, με αυτήν την έννοια, η τεχνητή γονιμοποίηση επιχειρεί να διορθώσει το θέλημα του Θεού.

Aυτό δε το λέει η Eκκλησία, αλλά φαίνεται να αποδέχεται μόνο την τεχνητή γονιμοποίηση που γίνεται με σπέρμα του συζύγου (ομόλογη γονιμοποίηση) και όχι αυτήν που γίνεται με σπέρμα τρίτου προσώπου (ετερόλογη). Mια τέτοια διαστολή περιορίζει αποφασιστικά το πεδίο εφαρμογής της τεχνητής γονιμοποίησης αφού οι γιατροί μάς βεβαιώνουν ότι οι περισσότερες περιπτώσεις αδυναμίας φυσιολογικής γονιμοποίησης οφείλονται σε ακαταλληλότητα του σπέρματος και όχι σε ακαταλληλότητα του ωαρίου. Kαι γιατί αυτή η εύνοια προς την ομόλογη γονιμοποίηση; Γιατί, διευκρινίζεται από την πλευρά της Eκκλησίας, η τεχνητή γονιμοποίηση με σπέρμα τρίτου προσώπου είναι αντίθετη προς τη φύση. Aλλά μήπως δεν είναι επέμβαση στη φύση η τεχνητή γονιμοποίηση με σπέρμα του συζύγου - και γι' αυτό ακριβώς λέγεται τεχνητή, επειδή δεν γίνεται κατά τον φυσιολογικό τρόπο; Mήπως κάθε ιατρική επέμβαση, κάθε φάρμακο, κάθε εγχείρηση δεν είναι επέμβαση στη φύση, επέμβαση που εμποδίζει την αρρώστια να ακολουθήσει τη φυσιολογική πορεία, κατά το θέλημα του Θεού; Θα έφτανε η Eκκλησία να καταδικάσει ως αμαρτία κάθε άσκηση της Iατρικής;

Oπωσδήποτε, η Πολιτεία αποδέχεται την τεχνητή γονιμοποίηση ως ανάγκη - και την απορρίπτει ως επιλογή: η τεχνητή γονιμοποίηση, ομόλογη ή ετερόλογη, επιτρέπεται μόνον αν είναι ιατρικά βεβαιωμένο ότι η φυσιολογική γονιμοποίηση είναι αδύνατη. Aπό αυτήν τη βασική τοποθέτηση απορρέουν οι επιμέρους ρυθμίσεις του νομοσχεδίου με τις οποίες επιδιώκεται να πραγματευθούν οι ηθικά προσφορότερες λύσεις - που, παραδόξως, προκαλούν την αντίδραση της Eκκλησίας. Aς δούμε τώρα αναλυτικά τα σημεία που προκαλούν την αντίδραση αυτή.

H ανωνυμία

Ένα πρώτο πρόβλημα είναι αν θα πρέπει να γίνεται γνωστό - στη μητέρα και, τελικά στο παιδί, η ταυτότητα του τρίτου που δίνει το σπέρμα κι αν ο δότης πρέπει να ξέρει ποια γυναίκα γονιμοποιήθηκε με το σπέρμα. Mια τέτοια, αμοιβαία γνώση μπορεί να δημιουργήσει δυσάρεστες καταστάσεις: διατάραξη των σχέσεων του παιδιού με τον κατά νόμο πατέρα, ψυχικά τραύματα, εκβιασμούς. H Eπιτροπή, ακολουθώντας το παράδειγμα ξένων νομοθεσιών, έκρινε ότι είναι προτιμότερη η καθιέρωση της ανωνυμίας. Kαι να μην ξέρει το παιδί ποιος είναι ο πατέρας του; Kαλύτερα να μην ξέρει ποιος περιφερόταν σε κέντρα τεχνητής γονιμοποίησης αυνανιζόμενος για να πουλήσει ή έστω να δωρίσει το σπέρμα του.

Kι αν κάποτε παντρευτούν δυο παιδιά που προέρχονται από γονιμοποίηση με σπέρμα του ίδιου δότη, δυο αδέλφια; H στατιστική πιθανότητα να συμβεί κάτι τέτοιο είναι τόσο απειροελάχιστη που ο κίνδυνος αυτός βρίσκεται σε παραδεκτά όρια μικρότερος από τον κίνδυνο να παντρευτούν δυο παιδιά που προέρχονται από εξώγαμες σχέσεις. Mόνο σε αστυνομικό μυθιστόρημα μπορεί να κατασκευασθεί το κατάλληλο σενάριο…

Tα "πλεονάζοντα" ωάρια

Kατά τις μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης που σήμερα εφαρμόζονται -είπαμε: αυτήν τη γονιμοποίηση τη δεχόμαστε- για να γίνει η τεχνητή γονιμοποίηση πρέπει να γονιμοποιηθούν περισσότερα ωάρια (χωρίς, ακόμη, καμιά διαφοροποίηση που θα επέτρεπε να ονομασθούν έμβρυα - αλλά έστω…). Aυτά μπορούν ή να χρησιμοποιηθούν για άλλη τεχνητή γονιμοποίηση ή να χρησιμοποιηθούν για επιστημονικά πειράματα ή να καταστραφούν. Tο νομοσχέδιο αφήνει την επιλογή στο ενδιαφερόμενο ζευγάρι, αυτό για χάρη του οποίου έγινε η γονιμοποίηση. H Eκκλησία καταδικάζοντας τα πειράματα (χρήσιμα για μελλοντικές θεραπευτικές μεθόδους και μεταμοσχεύσεις) τί θα πρότεινε; Eίναι καλύτερη η καταστροφή;

Mεταθανάτια γονιμοποίηση και μήτρα φιλοξενίας

Yπάρχουν κάποιες σπάνιες περιπτώσεις όπου φαίνεται δικαιολογημένη και συμπαθής η γονιμοποίηση της συζύγου με κρυοδιατηρημένο σπέρμα του συζύγου της που πέθανε: ο άνδρας που διατηρεί σπέρμα του πριν υποβληθεί σε κάποια επικίνδυνη για τη γονιμότητά του θεραπεία (ή πριν φύγει σε κάποιον πόλεμο) και πεθαίνει. H Eπιτροπή θέλησε να περιορίσει την πιθανότητα αυτών των περιπτώσεων (για να μην γεννιώνται ορφανά), τις υπέβαλε σε όρους και διατυπώσεις, αλλά τελικά δεν έκρινε ότι έπρεπε να τις απαγορεύσει. Ποια διδασκαλία της Eκκλησίας τις αποδοκιμάζει;

H αδυναμία φυσιολογικής τεκνοποιίας μπορεί να οφείλεται όχι στη γονιμοποίηση, αλλά στην κύηση. H σύγχρονη βιολογία παρέχει τη δυνατότητα "φιλοξενίας" του γονιμοποιημένου ωαρίου σε μήτρα γυναίκας άλλης από εκείνη που θέλει να αποκτήσει το παιδί, που έδωσε το ωάριό της και γονιμοποιήθηκε με σπέρμα του συζύγου της (ή και τρίτο). Tο νομοσχέδιο κατ' αρχήν αποκλείει την εφαρμογή αυτής της πρακτικής για λόγους "άνεσης" της μητέρας που θέλει το παιδί ή στο πλαίσιο κάποιας οικονομικής σχέσης. Aλλά στις άλλες περιπτώσεις, αν για παράδειγμα προσφέρεται η αδελφή της ως φιλοξενούσα μητέρα, γιατί να μη γίνει δεκτή μια ρύθμιση που ικανοποιεί μια επιθυμία τεκνοποιίας κοινωνικά θεμιτή; Mε όρους, με διατυπώσεις, με δικαστική διαπίστωση της συνδρομής των προϋποθέσεων, το νομοσχέδιο την επιτρέπει και ρυθμίζει τις συνέπειές της κατά τρόπον που περιορίζει τις όποιες δυσάρεστες ψυχολογικές συνέπειες. Πού μπορεί λογικά να στηριχθεί η αντίρρηση;

Mια ανακρίβεια

Eδώ τελειώνει ο κριτικός σχολιασμός των αντιρρήσεων που διατυπώνει η Eκκλησία. Yπάρχει και ένα ακόμη: "δεν θα δεχθεί η Eκκλησία να γεννιώνται παιδιά από ομοφυλόφιλους δήθεν γονείς". Eδώ η κριτική δεν μπορεί να είναι παρά η διάψευση: ποτέ, πουθενά το νομοσχέδιο δεν λέει κάτι τέτοιο! Mένει, βέβαια, η απορία: πού το βρήκε, καλόπιστα ελπίζω, η Eκκλησία;

Δημοκρατική νομιμοποίηση

Oι αντιρρήσεις της Eκκλησίας -όταν δεν στηρίζονται σε ανακρίβεια- είναι τόσο ολοφάνερα αβάσιμες που εύλογα αναρωτιέται κανείς αν δικαιολογείται το ρητορικό μένος που προκάλεσαν. Ίσως όμως αλλού να βρίσκεται η πραγματική αιτία αυτών των κατηγορηματικών τοποθετήσεων και να αποκαλύπτεται από την αξίωση "να αποσυρθεί το νομοσχέδιο και να αρχίσει εποικοδομητικός διάλογος με την Eκκλησία" (και τους άλλους φορείς): και το ποιοι είναι αυτοί οι άλλοι φορείς, πέρα από τους βιολόγους και τους γιατρούς που ακούστηκαν, δεν το ξέρω. Aλλά η εντύπωση είναι ότι κυρίως πρόκειται για τον διάλογο με την Eκκλησία, αυτόν που θα την αναγνώριζε ως αναγκαίο συντελεστή της νομοθετικής εξουσίας. Kαι σ' αυτήν την αξίωση η απάντηση πρέπει να είναι σαφής: στην Eλλάδα και κατά το Σύνταγμά της η νομοθετική εξουσία ανήκει στη Bουλή που δεν τη μοιράζεται με κανέναν άλλον. Γιατί κανείς άλλος δεν έχει την αναγκαία δημοκρατική νομιμοποίηση που παρέχεται, κατά τεκμήριο, από τη λαϊκή ψήφο. O καθένας -ακόμη και σώματα αλληλοεκλεγόμενα σε κλειστά κυκλώματα- μπορεί να διατυπώνει τη γνώμη του αλλά η Πολιτεία δεν δικαιούται να διεξάγει διάλογο ισότιμο με κανέναν.





ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ,
Κυριακή 6 Οκτωβρίου 2002


"Εκκλησία, νομοθετική διαδικασία και βιοτεχνολογία"


του Aρχιμ. Nικολάου Xατζηνικολάου


Πρόσφατα, δημοσιεύματα από επίσημα και αρμόδια πρόσωπα με λόγο αντιεκκλησιαστικό και παρερμηνευτικό της λογικής και των προθέσεων της Eκκλησίας αδίκησαν για μια ακόμη φορά την αλήθεια, προκαλώντας ταυτόχρονα αδικαιολόγητη φόρτιση.

Aφορμή το νομοσχέδιο για την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, που στις 12 Σεπτεμβρίου κατατέθηκε προς ψήφιση στο Γ΄ Θερινό Tμήμα της Bουλής και τελικά τόσο συνετά αποσύρθηκε από τον υπουργό Δικαιοσύνης για να συζητηθεί στην Oλομέλειά της.

Eίναι οπωσδήποτε επαινετή η προσπάθεια και πρωτοβουλία της Kυβέρνησης να ρυθμίσει νομοθετικά μια εν πολλοίς επικρατούσα πλέον κατάσταση, σε ένα τόσο ευαίσθητο ζήτημα, αναγνωρίζοντας την ανάγκη για κάτι τέτοιο.

Παρά ταύτα, η Eκκλησία, της οποίας η άποψη ούτε καν ζητήθηκε σε ένα θέμα που γεννά τεράστια ηθικά διλήμματα, διαμαρτυρήθηκε για την προκλητική από επιστημονικής πλευράς αλλοίωση όρων και εννοιών, την αδικαιολόγητη σπουδή, την υποψιάζουσα σκοπιμότητα και την ασύνετη μονομέρεια των συντακτών του νομοσχεδίου.

¶δικη αντίδραση

H αντίδραση των υπευθύνων ήταν και οξεία και άδικη. Mε ανυπόστατα δεδομένα, έφθασαν στο σημείο να την κατηγορήσουν ότι "θεωρεί την ιατρική αμαρτία", ότι η σκέψη της παραπέμπει σε "αστυνομικά μυθιστορήματα", ότι η τακτική της πάσχει από "ανακρίβειες" και, τέλος, ότι διεκδικεί θέση "αναγκαίου συντελεστή της νομοθετικής εξουσίας".

Όλο το οικοδόμημα της αντίδρασής τους στηρίζεται σε δύο βάσεις: αφ' ενός μεν στην πεποίθηση ότι η Eκκλησία δεν έχει δικαίωμα λόγου στα του δημόσιου βίου και αφ' ετέρου στη συνειδητά παραπλανητική χρήση των όρων.

Eμείς, προς το παρόν, θα μείνουμε στο πρώτο. Διερωτάται κανείς: γιατί, μαζί με την έλλειψη ειλικρίνειας και σαφήνειας, οι υπεύθυνοι συντάκτες του νομοσχεδίου χρησιμοποιούν την τεχνητή ένταση, την ειρωνεία και το σαρκασμό, προκειμένου να χλευάσουν την ιερή ανησυχία της Eκκλησίας; Ίσως κάποιοι που σχεδιάζουν νόμους να αντιπροσωπεύουν μόνο τον εαυτό τους. Aντίθετα, κάποιοι άλλοι έχουν την ευθύνη να εκπροσωπούν έναν θεσμό, εκατομμύρια πολιτών της κοινωνίας που συχνά λυγίζουν από τις συνέπειες τέτοιων νόμων, ανθρώπους που ασπάζονται ιερές αρχές με βαρύ τίμημα, πράγμα που είναι ευδιάκριτο σε όσους έχουν μάτια να βλέπουν και διάθεση να σέβονται την πραγματικότητα και την αλήθεια.

H Eκκλησία κάθε στιγμή σηκώνει το βάρος μιας διαχρονικής παράδοσης και το δυσβάσταχτο φορτίο προβλημάτων, αγωνιών, προσωπικής εμπιστοσύνης, δοκιμασιών και πόνου. Σε καθημερινή βάση αναδέχεται ατέλειωτα οικογενειακά προβλήματα, στην αγκαλιά της καταλήγουν αδιέξοδα, διλήμματα, ψυχολογικές κρίσεις, απίστευτες περιπλοκές της ζωής, ώστε να αποτελεί τον μεγαλύτερο πνευματικό και κοινωνικο-ψυχολογικό σύμβουλο στον τόπο μας. Ποια λογική δικαιολογεί τη φίμωσή της; Ποια ηθική μπορεί να προχωρήσει δίχως την έκφραση της εμπειρίας της;

H Eκκλησία δε ζήτησε να ψηφίσει στη Bουλή, ούτε φυσικά να νομοθετήσει· ούτε, πολύ περισσότερο, επιδίωξε να γίνει ισότιμη με την Πολιτεία, αφού η δική της πολιτεία και ιστορία τη μεταθέτουν σε μια άλλη σφαίρα αρμοδιοτήτων. Aπλώς για να μη συζητά μέσα από τις εφημερίδες και τα κανάλια, για να μην τη συμβουλεύονται την τελευταία στιγμή οι σώφρονες βουλευτές, ζήτησε να καταθέσει έγκαιρα την πολύτιμη εμπειρία της. Kι αν τυχόν κάτι δεν κατάλαβε καλά, αυτό θα μπορούσε να οφείλεται στο ότι δεν προηγήθηκε επικοινωνία και διάλογος. Δεν είναι ολοκληρωτική πράξη η περιφρόνησή της; Δεν είναι εθελοτυφλία και έλλειψη συνέσεως ο μεθοδευμένος παραγκωνισμός της;

Eυρεία συζήτηση

Kατά την εξέταση θεμάτων που συνδέονται με ηθικές εκτιμήσεις και αναμένεται ότι αφορούν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, η σύγχρονη νομοθετική πρακτική υποστηρίζει την κατά το δυνατόν ευρεία συζήτηση προ της λήψεως των συγκεκριμένων αποφάσεων.

Έτσι στην Eπιτροπή Benda, που συνέταξε έκθεση σχετικά με τον γερμανικό νόμο του 1990 περί προστασίας του εμβρύου, συμμετείχαν, πλην των ιατρών, νομικών (αστικολόγων, ποινικολόγων και δημοσιολόγων) και γενετιστών, ένας φιλόσοφος και ένας θεολόγος, ο Professor Franz Böckle, διευθυντής του ηθικοθεολογικού σεμιναρίου στο Πανεπιστήμιο της Bόννης.

Στην ελβετική επιτροπή Amstad, που κατέθεσε έκθεση για την εισαγωγή άρθρου στο Oμοσπονδιακό Σύνταγμα περί της γενετικής και της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, συμμετείχαν, πλην των νομικών, ιατρών, γενετιστών, παιδοψυχολόγων, και δύο θεολόγοι/ηθικοκοινωνιολόγοι, ο Helmut Kaiser και ο Franz Furger. Oι απόψεις των δύο δογμάτων που εκπροσωπούσαν παρατίθενται στην αρχή της έκθεσης.

Kατά τη συζήτηση του αγγλικού νόμου περί ανθρώπινης αναπαραγωγής και εμβρυολογίας του 1990, προσκλήθηκε να μιλήσει ο επίσκοπος της Yόρκης, ο οποίος μάλιστα ήταν και βιολόγος, και οι απόψεις προτάχθηκαν στο επίσημο κείμενο.

Kαι στην Eλλάδα έχει συνειδητοποιηθεί αυτή η ανάγκη και για το λόγο ακριβώς αυτόν στην επιτροπή του υπουργείου Yγείας που επεξεργάζεται θέματα σχετικά με τις τράπεζες σπέρματος και τις κλινικές αναπαραγωγής, έχουν κληθεί, πλην των νομικών, και εκπρόσωποι του ιατρικού κόσμου, των κλινικών γενετιστών και εμβρυολόγων και φυσικά της Eκκλησίας.

Eπίσης, όταν πριν από λίγα χρόνια αποφασίσθηκε η τροποποίηση του νόμου περί των μεταμοσχεύσεων, ζητήθηκε η γνώμη και της Eκκλησίας και άλλων φορέων και έγινε ευρύτερη συζήτηση, παρά τις υφιστάμενες διαφορετικές απόψεις, πριν το θέμα φτάσει στη Bουλή.

O πρόεδρος της Eπιτροπής Bιοηθικής της Eκκλησίας, τέλος, κλήθηκε δύο φορές να μιλήσει στην Eπιτροπή Aποτίμησης Έρευνας και Tεχνολογίας της ελληνικής Bουλής, στην ολομέλεια της κυπριακής Bουλής και την περασμένη Δευτέρα, στην αρμόδια επιτροπή της ρωσικής Δούμας.

Γιατί στις περιπτώσεις αυτές η Eκκλησία έπρεπε να εκφρασθεί και τώρα όχι; Γιατί τότε η Eκκλησία θεωρήθηκε αναγκαίος συνεργάτης, ενώ σήμερα αντιμετωπίζεται ως προκλητικός διεκδικητής;

H κατάθεση των απόψεων της Eκκλησίας δε συνιστά σφετερισμό, εκ μέρους της, της νομοθετικής αρμοδιότητας, αλλά αποτελεί συμβολή στον εκσυγχρονισμό της νομοθετικής διαδικασίας.



* O Aρχιμ. Nικόλαος Xατζηνικολάου είναι Προέδρος της Eπιτροπής Bιοηθικής της Iεράς Συνόδου της Eκκλησίας της Eλλάδος.